Zawartość korpusu a Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku

Jednym z celów badawczych, jakim ma służyć korpus, jest usprawnienie prac nad Elektronicznym słownikiem polszczyzny XVII i XVIII w. Prace nad słownikiem rozpoczęły się wiele lat temu od stworzenia bardzo obszernej papierowej kartoteki; jej indeks liczy obecnie ponad 93 tys. haseł. Do niedawna hasła były tworzone i uzupełniane na podstawie fiszek tej kartoteki. Obecnie przy pracach nad słownikiem będzie można korzystać z korpusu. Zamierzamy na materiale korpusu uzupełniać luki w indeksie haseł, brakujące formy gramatyczne dla poszczególnych haseł, dodawać nowe znaczenia, cytaty, związki frazeologiczne itd. Część z tych prac planujemy przeprowadzić automatycznie lub półautomatycznie.

Poniżej w formie słowniczka prezentujemy kilka wybranych wyrazów, które znalazły się w korpusie, a nie ma ich w żadnej z baz słownika. Są to wyrazy z bardzo różnych kręgów tematycznych i zakresów stylowych. Znalazły się tu np. terminy specjalistyczne, jak kardybenedykta, kłapeć, wielokąt i inne, jak i wyrazy potoczne, np. mamunia, mamusia. Ewentualne błędy w transkrypcji zostały poprawione.

elektryczny ‘elektryczny?’, frekwencja: 2, źródła: Samuel Chróścikowski, Fizyka doświadczeniami potwierdzona (1764); Jan Bohomolec, Prognostyk Zły czy Dobry Komety Roku 1769 y 1770 (1770). Cytaty:

Takim sposobem, siła elektryczna, i ciężkość, byłyby także jakości utajone (qualitates occultae).

Z kamieni, z kruszców, z drzewa i innych twardych rzeczy samym tarciem ogień wyprowadzamy: w machinie zaś elektrycznej z wody, z likworów wszelkich i z lodu nawet, i tymże lodem wódki zapalamy.

kardybenedykta ‘drapacz lekarski (ziele)’, frekwencja: 5, źródło: Anonim, Promptuarium medicum (1716). Przykładowe cytaty:

Item weźmi Koperwasu prostego ćwierć łota, Salarmoniaku łot, wody czystej garniec, przydaj wierzchołków Centuryj, Kardybenedykty po garzci, Paprotki Dębowej łot, warz z godzinę, odstaw od ognia przecedź nie mięszając od spodu, dawaj codzień po kwaterce z rana ciepło, jest ten trunek nieprzyjemny lecz bardzo skuteczny.

Polnej Driakwi. Szałwiej. Piretrum. Kardybenedykty. Bukwice. Majeranu. Przetaczniku. Rosiczki. Miętki kamiennej kámienney. Ruty. każdego po dwie garści.

kłapeć ‘bryła soli określonej wielkości’, frekwencja: 166, źródło: Anonim, Instrukcje górnicze dla żup krakowskich z XVI-XVIII wieku, cz. 1 (między 1615 a 1650), 2 (między 1653 a 1691) i 3 (między 1706 a 1743). Przykładowe cytaty:

Ścianę lub gumno rozmierzyć porządnie, żeby mu kłapcie i ławy dobrze wydawały, przez pęki szromów nie zajmując.

I tego się wystrzegać ma, aby nie zajmował kłapci poczwórnych, co jest z dawna officiose interdictum...

Zbiwszy kilka kłapci albo ław, kopacz wezwie do siebie stygara, aby robotę jego do regestru swego odebrał i one pofołdrował…

kokietka ‘zalotnica’, frekwencja: 2, źródło: Louis Coquelet, Nic francuskie na nic polskie przenicowane, tłum. Józef Epifani Minasowicz (1769). Cytaty:

Coś osobliwego, dwie kobietki kokietki, które sobie sprzyjają, i wzajem się chwalą.

Białogłowa, która wszystko kocha, jest kokietka niezmierna, pospolicie nikt ją nie nie lubi, Białogłowa, która nic nie kocha, na cóż się zda na świecie?

kolokacja ‘sąsiedztwo?’, frekwencja: 5, źródło: Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, t. 1 (1755). Cytaty:

Naprzód trzymają Astronomowie sześć SYSTEMATóW Świata. Systema, albo Hipotesis nie co innego jest tylko pewna Elementów i Niebów z Gwiazdami, Płanetami kolokacja, to temu, to owemu Płanecie dając praecedentiam.

Na Nowiu tedy Słońce zachodzące objaśnia Księżyca za sobą a z ztyłu idącego pół sferze, albo re cyrkumforencje co jest od zachodu Słońca, a tył Księżycowego koła od wschodu Słońca cale nie oświeca, dla bliskiej z sobą kolokacji, i tą świętną stroną ku Niebu, a ciemną ku ziemi kieruje się.

ładuga ‘ładowanie’, frekwencja: 20, źródło: Anonim, Instrukcje górnicze dla żup krakowskich z XVI-XVIII wieku, cz. 3 (między 1706 a 1743). Przykładowe cytaty:

Podczas ładugi pakowne odda beczki ichm. pp. frochtarzom, nie zawodząc się korupcjami skarbu szkodliwemi, aby jednemu fawor większy niżeli drugiemu nie świadczył, ale wszytkim jednakowo.

Stałaby się przez któregokolwiek szkoda, bądź to na dole, bądź nad górami, albo przy ładudze nad Wisłą, czyli to w soli, w koniach, w instrumentach, czyli w materiałach skarbowych, a pokazałoby się, że pomieniona szkoda przez jego niedozór i nieostrożność nastąpiła, tedy ją zapłacić powinien, a nie będzieli mógł workiem, tedy jej grzbietem przypłaci.

...a statek takowy przed innemi do ładugi przypuszczonym być powinien.

mahiz, maiz (ndm.) ‘kukurydza’, frekwencja: 21 i 7, źródła: Giovanni Botero, Relacje powszechne, cz. 1, 2, 5, tłum. Paweł Łęczycki (1609); Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, t. 4 (1756). Przykładowe cytaty:

[Prowincja] Ma dostatek Mahizu/ jarzyn/ a osobliwie fagiolów/ abo grochu drobnego/ bawełny…

Ta prowincja odległa od Meksyku namniej na 50 mil Niemieckich (a wokoło ma 80) jest jedna z lepszych prowincyj nowej Hiszpaniej: gdyż tam Mahiz i różne insze frukty/ dostawają się dwakroć na rok…

Ten barzo podłe szaty nosił/ na ciele zawsze ostre Cilicium miewał/ żywił się tylo ziołkami/ korzonkami/ mahiżem/ i wodą.

Zboża nie mieli zrazu, chleb sobie robią z owocu Maiz.

Nie wiele wszystkie jedzą, a najadłszy się fruktu Maiz po dni 5. głód znosić mogą.

mamunia ‘zdr. od matka’, frekwencja: 1, źródło: Jan Sobieski, Listy do Marysieńki (między 1665 a 1683). Cytat:

Dość że za nie P. Boga proszę i prosić każę; ale i to nie mniejszą przyczyną, że wszystka myśl moja o Mamuni kochanej.

mamusia ‘zdr. od matka’, frekwencja: 2, źródła: Publius Ovidius Naso, Metamorphosen, tłum. Jakub Żebrowski (1636); Jan Stanisław Jabłonowski, Ezop nowy polski (1731). Cytaty:

Tedy miejsce sposobne/ w dworze obadały: Gdzie dziecko modlące się/ śmierć pewną widzące Więc Mamusiu mówiące/ i obłapiać chcące/ W bok sztychem/ pod samą pierś/ Progne uderzyła/ Oka nie mrużąc.

Nasza mamusio! dwie rzeczym widziały…

mocodawca ‘mocodawca’, frekwencja: 1, źródło: Marcin Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. 1 (między 1754 a 1765). Cytat:

....aby IMP. Telatycki, pan tej baby aktualny, wieczysty mój jurysdykator mocodawca, per respektum, że ją tak mocny pan kupił,, łapać się jej nie odważył.

monarchiczny ‘związany z monarchią, królewski’, frekwencja: 21, źródła: Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, t. 4 (1756); Władysław Aleksander Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach (1740); Dominik Szybiński, Atlas dziecinny (1772); Jędrzej Kitowicz, Pamiętniki (1743). Przykładowe cytaty:

Jeremajasz cap: 50. 39. wyprorokował temu Miastu: Non habitabitur ultra; bo tytuł Monarchiczny, olim przez Cyrusa Króla Perskiego wzięty straciło…

Królestwo Perskie jest Monarchiczne, Despotyczne, i Dziedziczne, nie tylko Synom z Małżeńskiego łoża, ale i naturalnym Sukcesja służąca, których przekładają nad inszych Krewnych.

[Jako rząd składany] Rozumiem ten który się z różnych pomienionych kształtów rządzenia składa: jako to u nas w Polsce składa się rząd z Monarchicznego i Arystokratycznego.

Kanclerz rozporządzał wszystkie środki polityczne, które i przyszły król, i przyjaciele Familii z osobliwszą sprawnością i posłuszeństwem, jak gdyby w rządzie monarchicznym, egzekwowali.

morzypiwo ‘pijak’, frekwencja 1, źródło: Bartłomiej Zimorowic, Testament (1623). Cytat:

[Śmierć] Nie wiedziała o tym, że to nie Luter, nie wydmikufel, nie morzypiwo, nie świnister, nie zwodziciel, nie zdrajca dusz ludzkich, nie obżerca, nie kłamca, nie wsetecznik, nie krzywoprzysiężca był – ale wszystkich zbrodni i niecnot fundator, nauczyciel i ociec, powód, herst, czechmistrz i doktor.

pakunek ‘pakowanie’, frekwencja: 32, źródło: Anonim, Instrukcje górnicze dla żup krakowskich z XVI-XVIII wieku, cz. 1 (między 1615 a 1650), 2 (między 1653 a 1691) i 3 (między 1706 a 1743). Przykładowe cytaty:

Stygarowie w cedułach tygodniowych mają czynić calculum tak beczek od kruszaków odebranych, jako i z miarek, wysypek, garców; mają pro adminiculo po dwóch warcabnych, których do odbierania i dojrzenia pakunku beczek tych ordynować mają.

Sól, którą górnicy na pakunek dać obligantur, od nich in natura ma być odebrana, nie zatrzymując za nią pieniędzy; codziennie też kruszak nic więcej, tylko 2 beczki oddać ma.

podługmyślnie ‘zgodnie z czyimś zamysłem’, frekwencja: 1, źródło: Marek Tuliusz Cyceron, Mowy Cycerona przeciwko Katylinie, tłum. Ignacy Nagurczewski (1763). Cytat:

Po prawdzie, ponieważ wszystkie jego dotąd zamysły kleiły się podługmyślnie zawsze, wyjąwszy to, że z Rzymu ruszając, nas żywo zostawił: nie tylko nie żałować, żeby szedł na wygnanie, ale nadto życzyć mamy.

terapeuta ‘zakonnik?’, frekwencja: 1, źródło: Władysław Aleksander Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach (1740). Cytat:

ZGadzają się wszyscy dawni że S. Marek Ewangelista był posłany od S. Piotra Apostoła do Egiptu który tam zaszczepił wiarę S. i Terapeutów najpierwszych w Chrześcijaństwie Zakonników czyli Mnichów fundował.

wielokąt ‘wielokąt’, frekwencja 20, źródło: Stanisław Solski, Geometra polski, cz. 1 (1683) i 2 (1684). Przykładowe cytaty:

Jeżeli zaś Wielokątu (Ośmiokątu naprzykład) ściana jedna (R,) będzie dana.

Jednę część piątą naprzykład BK, rozdzieliwszy na 10 części równych, weżmij znich cyrklem części tyle, ile jest ścian wielokątu obranego do rysowania, jednę nad to przydawszy...

żętyca ‘serwatka z koziego lub owczego mleka’, frekwencja: 1, źródło: Wacław Potocki, Ogród nie plewiony (1677). Cytat:

Owsiana gorzałeczka i kozia żętyca...